Mấy chục năm trước, nhà sử học tỉnh Hải Dương, nguyên Trưởng ban Thông sử Tỉnh ủy Hải Hưng (nay là Hải Dương và Hưng Yên), đã tôn vinh Nguyễn Thị Duệ – Phi tần của vua Mạc Kính Cung (Cuối thế kỷ 16 – đầu thế kỷ 17) là “nữ Tiến sĩ Hán học đầu tiên của Việt Nam“. Và từ đó đến nay, thông tin này được giới truyền thông cả nước quảng bá rộng rãi, hàng loạt loại hình ăn theo được các văn nghệ sĩ địa phương sáng tác dưới dạng tiểu thuyết, thơ, chèo chỉ với mục đích quảng bá cho nền văn hiến tỉnh nhà.

Thậm chí người ta còn đúc tượng đồng vị nữ “Tiến sĩ” này thờ trong Văn miếu Mao Điền cùng với 7 vị đại khoa vùng đất Xứ Đông, lên cả bộ phim “Khát Vọng Non Sông” (Tập 7).

Mình nói đây là 1 sự bịa đặt, vì ông Tằng Bá Hoành khi viết về thông tin này trong cuốn “Tiến sĩ nho học Hải Dương”, trang 143, ông chỉ ghi 1 cách rất sơ sài, không trích dẫn bất cứ tư liệu nào. Trong khi những người khác được ghi niên hiệu, năm thi, tuổi, phần của Bà chỉ có tên, học vị, còn năm thi, niên hiệu không có, chỉ ghi “thế kỷ 16” (!?)

Còn theo rất nhiều bài báo, theo phim “Khát Vọng Non Sông“, bà từng lấy tên giả, đi thi và đỗ đầu khoa thi Hội năm Giáp Ngọ (1594), do vua Mạc Kính Cung. Nhưng ngay cả thế, nó vẫn là 1 sự bịa đặt.

1. Sai về thời gian thi

Nhà Mạc cứ 3 năm thì mở kỳ thi hội 1 lần, từ năm nhà Mạc nắm quyền đến lúc bị nhà Lê đuổi khỏi Thăng Long thi tổng cộng 22 lần, mình ví dụ 5 năm thi đầu tiên là 1529, 1532, 1535, 1538, 1541. Các năm sau các bạn cứ cộng với 3 là ra. Mà nếu khoa trước đã mở vào năm Nhâm Thìn (1592), thì 1592 mà cộng với 3 phải là 1595 chứ không thể là 1594 được. Chính vì thế, không có kỳ thi Hội nào năm 1594 được ghi lại cả, không có thật thì sao người ta ghi lại đươc. Các sách sử chỉ chép kỳ thi Hội của nhà Mạc đến năm 1592.

Nếu bạn nào bảo nhà Mạc bị coi là “không chính thống” nên sử gia không ghi chép lại, thì điều đó cũng sai. Dù nhà Mạc suốt thời gian tồn tại bị coi là “ngụy triều” do cướp ngôi nhà Lê, thì sử gia nhà Lê vẫn ghi chép lại các kỳ thi của nhà Mạc rất chi tiết cụ thể. Thậm chí năm 1592, nhà Mạc bị đuổi khỏi Thăng Long, phải làm kỳ thi Hội ở nơi khác, thì nhà Lê vẫn ghi chép lại cụ thể như sau:

Đại Việt Sử Ký Toàn Thư – Bản Kỷ – Quyển XVII chép:

Họ Mạc mở khoa thi Hội. Cho bọn Phạm Hữu Năng 4 người đỗ Tiến sĩ xuất thân; bọn Nguyễn Hữu Đức 13 người đỗ Đồng Tiến sĩ xuất thân.

Lịch triều hiến chương loại chí, phần “Khoa mục chí” ghi như sau:

Nhà Mạc, năm Hồng Ninh thứ 2 (1592), lấy đỗ Tiến sĩ 17 người. Hội nguyên: Hoàng Đĩnh (người xã Tiên Minh, huyện Tiên Minh – Tiên Lãng). Đình nguyên Hoàng giáp: Phạm Hữu Năng (người xã Cẩm Sơn, huyện Cẩm Giàng).

Muốn đỗ Tiến sĩ, dù tài năng thế nào thì cũng phải đi thi để được chứng nhận. Làm sao bà có thể có chức tiến sĩ năm 1594 nếu năm đấy còn không có kỳ thi nào được?

2. Sai về thực tế lịch sử

Ở trên mình mới đưa ra lệ thi Hội là 3 năm 1 lần, và trích dẫn rằng sách sử không hề ghi chép kỳ thi năm 1594. Giờ mình sẽ nói đến cái sai thứ 2, là việc “Mạc Kính Cung tổ chức thi ở Cao Bằng”.

Theo bộ phim “Khát Vọng Non Sông” của VTV nói: Bà thi năm 1594, kỳ thi Hội do vua Mạc Kính Cung mở ở Cao Bằng.

Nhưng theo Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, suốt năm 1594 chiến tranh loạn lạc, Mạc Kính Cung trốn chạy nhiều nơi, không ở Cao Bằng.

Đầu năm 1594, Mạc Kính Cung đang trốn ở An Bác, Lạng Sơn (“Tháng giêng (1594), Mạc Ngọc Liễn đem Mạc Kính Cung đến chiếm cứ huyện An Bắc. Tiết chế Trịnh Tùng sai Hữu tướng Hoàng Đình Ái đem quân đi đánh..”)

Đến tháng 4, quân Mạc Kính Cung kéo xuống chiếm Quảng Ninh nhưng thất bại (“Đến tháng 4 thì vua tôi Mạc lại đang kéo xuống Quảng Ninh: ” Ngày 11, Mạc Kính Cung lấy Mạc Ngọc Liễn làm thái phó đem quân chiếm giữ núi Yên Tử , đánh cướp huyện Vĩnh Lại, đi đến đâu nhiều người theo về. Tiết chế Trịnh Tùng sai Nguyễn Hoàng đem thuỷ quân tiến thẳng đến Hải Dương đánh tan. Ngọc Liễn chạy về huyện An Bác, sau chiếm giữ châu Vạn Ninh”).

Sau khi chiếm Quảng Ninh thất bại, Mạc Kính Cung buộc phải chạy sang Quảng Tây Trung Quốc (“Mạc Kính Cung và đảng nguỵ trốn sang ở Long Châu (Quảng Tây) của nhà Minh, đến đây hay đem người Long Châu về cướp các châu ở Lạng Sơn. Tiết chế Trịnh Tùng sai quân họp với quân ba ty Lạng Sơn đánh đuổi. Đảng nguỵ chạy về Long Châu.“)

Còn những nơi khác, các quý tộc nhà Mạc đang cầm cự ở Vĩnh Phúc, Thái Nguyên, Quảng Ninh. Không có dòng nào chắc đến Cao Bằng, Mạc Kính Cung cũng không ở Cao Bằng. Vậy thì làm sao có thể có 1 kỳ thi Hội ở Cao Bằng năm 1594 được. Nhất là lại trong thời điểm chiến trận khốc liệt, nhà Mạc lo giữ thân mình còn chưa xong, sao lại có thể ung dung làm 1 kỳ thi vốn đòi hỏi quy trình và nhân lực nhiều như vậy được.

Như vậy, việc bà Nguyễn Thị Duệ là Tiến sĩ kỳ thi hội năm 1594 tổ chức ở Cao Bằng bởi Mạc Kính Cung là không thể. Trái với lệ thi 3 năm của nhà Mạc, và trái với thực tế lịch sử, Mạc Kính Cung không hề ở Cao Bằng để làm kì thi.

Bà Nguyễn Thị Duệ có thật, nhưng bà không phải là Tiến sĩ.

Ở trên mình chỉ nói việc học vị Tiến sĩ và việc thi đỗ năm 1594 là không có thật, còn bà Nguyễn Thị Duệ là người thật. Có 1 bài thơ ca ngợi về bà, sáng tác năm 1795, khắc vào bia “Chí Linh bát cổ” năm 1798, hiện được bảo quản ở Nam Sách Hải Dương:
星妃古塔

玉手折高枝

鏡顏留古塔

從古此江山

至今幾蓂荚

花草自射開

漁樵相對荅

山色正青蒼

秋聲何蕭颯

Dịch:

Tay ngọc vin bẻ cành cao

Mặt gương còn lưu trên tháp cổ

Giang sơn từ bấy đến giờ

Đã có bao tấm gương đoan trinh tốt đẹp như vậy

Hoa cỏ tự tàn tự nở

Ngư tiều cùng nhau đối đáp

Sắc núi đã xanh càng thêm xanh

Tiếng thu bao nhiêu độ nghe xào xạc.

Nhưng bài thơ cũng chỉ ca ngợi vẻ đẹp, sự dịu dàng và tấm lòng đoan trinh của bà, chứ không nói gì đến dỗ đạt khoa cử, hay bắt về Thăng Long, được Chúa Trịnh phong làm nữ quan dạy dỗ cung nữ. Tất cả những cái đó điều không có căn cứ, thẳng thắn mà nói thì là bịa đặt.

Kết luận: Qua những tư liệu trên, 1 đều đã được khẳng định chắc chắn: KHÔNG CÓ KHOA THI HÔI NĂM GIÁP NGỌ (1594) của triều nhà Mạc. Vì thế đương nhiên cũng không thể có một nhân vật Nguyễn Thị Duệ giả trai thi đỗ Hội nguyên vào năm mới 20 tuổi tại Cao Bằng. Mọi thông tin ông Tăng Bá Hoành và các bài báo đưa ra đều là giả tạo. Và cũng chính bởi sự giả tạo ấy khiến cho xã hội hiểu lầm dẫn đến tình trạng ngộ nhận tai hại này.

Mình nghĩ đất nước chúng ta vốn đã là 1 nước truyền thống hiếu học, số lượng người tài giỏi rất đông, nhất là lại ở Hải Dương, 1 trong những nơi có nhiều người học giỏi nhất miền Bắc thời phong kiến. Vậy nên chúng ta nên tự hào với những người thật việc thật hơn là những thứ giả tạo này (Mình đang nói về danh hiệu “nữ tiến sĩ đầu tiên“).

Lê Hoàng